Di dîtinê de lihevanîna optîka quantumê û classic
Ayşenur Özel
Di jiyana me ya rojane de beseke fîzîkê heye, her em pê re rû bi rû ne. Ew jî optik e. Optîk di jiyana me ya rojane de cihekî gelekî mez digire. Bikaranina berçavkan, neynik, lens, teleskop, mikroskop û lazeran de optik heyecan. Optik bi ditina lensan derketiye deliği. Diroka lensan digîhe salen 500an a Beriya Zayînê. Dini nivîsên wêneyî (hiyeroglif) yên Misiri de ji bo lensan gotina “meniskûsên şûşe yên hesan” dibe doğru derbas. Di Misir, Babil û Yewnana Kevn de hebûna van cureyên lensan yeqîn nakin lê dîsa jî divê em grîngiyê pê bidin. Ne cilt li van deveran li Nemrûdê jî lensên Nemrûdî û Asûrî hebûne.
LENS CARA PÊŞİN LENS JI BO ÊGIR VÊXIN HATIYE BIKARANIN
Lens aliyên ronahiyê digurîne û tirêjên ronahiyê nêzîk an jî dûrî hev dike. Abode amûra optik ji şûşe (cam) ve jî ji plastîka zelal (şeffaf) çizim dihat lê lensên herî kevn ji belûrên (kristal) lak hat. Lê belê cara peşîn lens ji bo êgir vêxin û wekî hurbînekê hatiye bikaranîn. Ingîlîz Roger Bacon 11an de gotiye lensan wekî berçavkan jî dicarin bi snow ride. Bacon ji Îbnî Heysemîlhamgirtî’ye mesken tut. Îbnî Heysem bi navê xwe yê din Alhazen di bin pirtûka xwe ya Optîkê de li ser lensên konkav û berçavkan at nivîs. Bacon bi vê fikra Îbnî Heysem di salên 1250-1280an de ji bo mirov di xwendinê de rindtirû paktir bibî’na şûseyên gilover ruddy çêkiriye parçası. Ji van berchavkan yeniden “keviren xwendinê”ji digotin
RONAHİ NE PIRTIK, PÊL E
Bêguman ronahi her dem di jiyana me de hebû. Daima mirovan dikiş ve lê heta Newton kesî nizanibû ronahî tişteki çawa ye. Newton cara yekê xebateke zanistî li ser ronahiyê kiriye. Newton wisa diker fikirler ronahî ji pirtikan pêk hatiye. Newton jî tam nizanibû ronahi pirtik e an na. Chistiaan Huygens jî wisa dikiş fikirleri ronahî ne pirtik e pêl e. Lê bele gotina Huygens jî full rast nînbû. Zanistvanên wê demê rind nizanibûn ronahî ji fotonan pêk tê. Residence zanabûna li ser fotonan jî ji optîka quantumî tê. Em pir caran dibêjin fîzîka quantumî lê di rastiyê de house ji ronahiyê derketiye. Yanê ji fêhmkirina hebûna ronahiyê derketiye.
Piştî Newton û Huygens James Clerk Maxwell di sala 1861-1862an de hevkêseyên xwe yên ji bo optika klasik, elektromanyetizma û elektrodînamîkê akıldadır. Rezidans hevkêşe wekî “Hevkêseyên Maxwelli” cilt binavkirin û di warê fîzîkê de jî xwedî grîngiya mezin e. Di Beşên girîngên zanista fîzîkê de deri bikaranîn. Maxwell model kirina radyasyon nesnesi, kiriyeyi rave saymakla bitmiyor. Quanta guherîna herî kêm a mezinahiyekê yiyin. Sedema cudahiya van quantayan jî nizanibû. Paşê bi Theoreya Fotoelektrik ve Einstein û bi xebatên Niels Bohr optîka quantum bi peş de çû. Bi pêşdaçûyîna optik quantumî yan jî bi awayekî din fîzîka quantumî xebata nûjentir, lazer û amurên din ditin.
DİTINA RINDTIRÛ PAK HER KARİ’YE GİRİLİRDİ
Bi pêşketina optîka quantumî em niha mikroskob û teleskobên nûjentir sole. Lê belê ji bo pêşketina zaistê mîkroskobên optîkî yên niha jî têr nakin. Koloradoyê profesörü Randy Bartels’in seçtiği beş endazyariya, optik de keda wî heye. Ew û tîma wî ya ji CSU û zanîngeha Coloradoyê ya Minesê lêkolîna hin mikroskobên optîkî yên herî bihêz û dixwazin wan mikroskoban çekin. Dixwazin mikroskobeke wisa çêbikin, pê bikarib tiştên ji nîvê dirêjahiya pêla ronahiyê bibînin û li ser rehet bixebitin.
Profesorê fîzîkê ya ji zanîngeha Coloradoyê ya Minesê Jeff Squier û Randy Bartels ji bo mikroskoba ronahiyê ya bihêztir rêbaza lihevanîna optik kuantum û ya klasik wekî teorisi ji me re dibêjin. Evde ye rêbaz ji bo fîzîka optîkê wekî super-careserî. Intelligent Computing’de her du zanistvan jî di pist xebata wan de fîzîk û mathematic çi karî dike, alîkariya fizîk û matematîke ji bo ve çi ye di gotara xwe ya Kovara behs dikin. Nivîskarekî dinê gotarê jî menajer berê Nîşandana CSUyê û Navenda Zanista Qadê Jeff Field e. Zelalkirina xebatan a bi lezeke zêde û di qadeke firehtir de armanca wan e.
Dîtina rindtirû paktir di her karî de girîng e. Her wiha di fîzîkê de jî gelekî grîng e lê dîtina tiştên ji bo karên fiziksel temel alîkariyeke gelekî mezin kesilir. Erê aniha gelek kes mikroskoban çêdikin lê ya grîng residence e, ji bo dîtina hûrgiliyên tiştên gelekî mikroskoba herî bihêz. Ji ber ku zanistvan naxwazin bi deri tiştên düzenli bibînin, dixwazin hûrgiliyên tiştên herî jî bibînin.
